Onlangs was het er weer van. In NRC en Trouw werd gebracht dat rechters nog wel eens bevooroordeeld zijn. Ze laten zich soms leiden door ‘maatschappelijke sentimenten’ (Trouw) of geven toe misschien wel eens een ongerechtvaardigd onderscheid te hebben gemaakt tussen verdachten van verschillende afkomst (NRC). Het werd allemaal gebracht alsof het ging om revolutionaire inzichten. Maar wie googelt op de woorden ‘rechterlijke vooroordelen’ komt erachter dat het een jaarlijks terugkerend nieuwsitem is. In 2020 ging het erover, in 2023, in 2024, en nu dus ook, in 2025.

Vooroordelen

Wat zijn vooroordelen eigenlijk? Wel, de term zegt het al, het zijn voor-oordelen. Oftewel oordelen die aan oordelen vooraf gaan. Het verschil tussen het vooroordeel en het oordeel is dat de eerste niet voortvloeit uit een beoordeling van de van belang zijnde feiten maar daaraan vooraf gaat. Het vooroordeel wordt gevormd door de gekleurde bril waardoor de rechter de zaak ‘leest’. En die bril wordt gevormd door de gehele psychologische, culturele, nationale achtergrond en ervaringen van die rechter.

Kant

Hierin is de rechter niet anders dan andere mensen. Iedereen heeft immers zo’n achtergrond en dus zo’n bril. Dat feit heeft Immanuel Kant ooit erkend toen hij stelde dat mensen niet in staat zijn om de wereld objectief te aanschouwen (het ‘Ding an sich’ is onkenbaar). Bij het aanschouwen van de werkelijkheid neemt de mens altijd zichzelf mee. In die zin zou je kunnen stellen dat Kant de uitvinder van het ‘Observer effect’ is. De werkelijkheid doet zich aan ieder persoon net iets anders voor. Geen twee personen dragen dezelfde bril. En zo geldt ook voor een rechter dat hij altijd – per definitief – een persoonlijke kijk op een zaak zal hebben. Gekleurd door zijn vooroordelen.

Bevooroordeeldheid als gegeven

Aan het vooroordeel valt dus niet te ontkomen. Zonder bril zouden we immers helemaal niet in staat zijn om de werkelijkheid te aanschouwen. Het is dus een keuze uit twee kwaden: ofwel ben je blind (en trek je je terug uit de werkelijkheid, d.w.z. uit de voorliggende rechtszaak), ofwel ben je bevooroordeeld.

Bevooroordeeldheid is dus een gegeven. Net zozeer als het hebben van armen, benen en een neus een gegeven is. Ga er bij een rechtszaak dus maar vanuit: dit is uw rechter, hij heeft armen, benen, een neus en is bevooroordeeld. Daar mag u het mee doen. En ook de rechter zelf moet daar van uitgaan: ik ben bevooroordeeld, en daar valt niet aan te ontkomen.

Ongewenste eigenschappen

En zo heeft de mens wel meer onontkoombare ongewenste eigenschappen. Ga er bijvoorbeeld maar vanuit dat iedere mens racistisch is, dat hij onredelijk is, dat hij vatbaar is voor biases en fallacies, dat hij gemakzuchtig is, dat hij seksistisch is, dat hij laf is, dat hij lusten heeft, dat hij haat en dat hij egoïstisch is. Al die eigenschappen zitten ingebakken in ons menselijke DNA. Er valt niet aan te ontkomen. En dus moeten we ermee omgaan.

Onbewust

En we kunnen er ook mee omgaan. Zoals we ook kunnen omgaan met gevaarlijke zaken als vuur, zuur, gif en explosief materiaal. Dat doen we door voorzichtig en omzichtig te zijn. En, vooral, door goed te beseffen waar we mee te maken hebben. Oftewel, we moeten ons bewust zijn van al die negatieve eigenschappen. Dat is de eerste stap. En in wezen is dat ook de laatste stap. De aanpak dient dus deze te zijn: we stellen met zijn allen vast dat we bevooroordeeld zijn, we spreken het voornemen uit dat niet te zijn, en vervolgens gaan we het gevecht aan met onze vooroordelen.

Voor een rechter betekent dat dat hij erkent dat hij bevooroordeeld is, en dat hij zich desondanks voorneemt om dat niet te zijn. In dat spanningsveld speelt zijn vak zich af. Dat vereist van de rechter dat hij een zeer groot zelfbewustzijn heeft, en een navenante zelfkennis. Steeds opnieuw zal hij zich moeten voornemen om onbevooroordeeld te zijn, in de wetenschap dat hij dat niet is.

Aandacht

Wat dat betreft is het goed dat de bevooroordeeldheid van rechters een jaarlijks terugkerend item is in de media. Het blijft hen er aan herinneren dat ze in een spanningsveld werken, en dat ze daarin niet anders kunnen dan voortdurend het gevecht met zichzelf aan te gaan.

Vragen en advies

Hebt u vragen over het recht of over conflicten? Neem dan contact met ons op:

Contact

Wij overleggen graag met u, praten graag over de ins and outs van uw situatie en geven u graag advies. Voor een kennismaking of eerste gesprek brengen wij geen kosten in rekening.

Willem Brakenhoff